Tot de hemel op onze kopt valt

Donderdag 15 september 2022 om 3.25 uur

Het werd een beangstigende zomer, met kerndreiging, bosbranden, apenpokken en overstromingen. Zo moet de avond voor het einde van de wereld aanvoelen, dacht ik bij een glas wijn op een verjaardagsfeestje.
Enkele collega’s menen dat ‘het systeem’ verrot is, wijzen op dreigingen en zijn verbolgen. Mochten mensen zich niet laten doen en wakker worden, dan waren we ­misschien niet verloren. ­Andere psychologen bieden zich aan om de angsten ­eigen aan de tijd, zoals klimaatangst, te behandelen. Laten we duidelijk zijn: de werkelijkheid is duister en er zijn geen eenvoudige uitwegen, ook die maatschappelijke aanklacht tegen het systeem niet, noch die ‘gespecialiseerde’ hulpverlening. Misschien zijn er helemaal geen uitwegen.
Uiteraard is het nodig om elkaar burgerzin te bij te brengen, elkaar aan te moedigen om energie te besparen, minder grondstoffen te verspillen en minder te vervuilen. Groepen mensen ruimen stranden of rivieren op, verenigingen slagen erin natuurgebieden te beschermen en politici nemen maatregelen om de klimaatopwarming tegen te gaan. Mijn ontzag en dankbaarheid gaan naar hen uit: ze doen belangrijk werk. Toch doet zich ook een paradox voor. Wie zich met hart en ziel inzet, wordt er elke dag mee geconfronteerd dat zijn inspanningen weinig zoden aan de dijk brengen, en raakt ontmoedigd of wordt wanhopig. Met die aanzwel­lende rangen verbitterden wordt de ­toestand nog wranger.
We kunnen de dingen misschien andersom zien. Misschien is het zo dat doodsangst en levensurgentie in feite de norm zijn, zoals dat het geval was voor de meeste generaties vóór ons, of zoals dat nu nog het geval is voor de meeste mensen die niet in rijke westerse landen leven. Van de Germanen wordt gezegd dat ze nietsontziend ­waren, maar tegelijk vreesden dat de hemel op hun kop zou vallen. Als je dat letterlijk neemt, is dat een bijzonder scherpe angst. Velen zouden bij het ­naderen van het jaar 1000 zelfs dagelijks de apocalyps gevreesd hebben. De jaren 30 en 40 van de vorige eeuw voelden wellicht ook aan als het einde van de beschaving. En ik kan me herinneren hoe we het in de jaren 80 hadden over een nakende kernoorlog.
Het idee is niet dat ook de rampspoed die we nu meemaken, wel zal overwaaien en dat we dus beter het hoofd koel kunnen houden en gewoon afwachten tot het voorbij is. Nee, we kunnen nog veel ten goede veranderen. Maar de geschiedenis leert dat mensen kunnen leven met het scherpe besef dat het binnenkort allemaal voorbij kan zijn. Freud schreef een belangrijk deel van zijn werk tussen de twee wereldoorlogen in, Beethoven werd doof, Lacan afatisch en Claus wist dat dementie kwam, en toch bleven ze ook dan scherp.
Als wanhoop en angst het gemoed toch al zijn binnengeslopen, is het misschien slimmer om niet het kansloze gevecht met die gevoelens zelf aan te gaan, maar wel om uit doodsangst vlijt te putten en uit wanhoop moed.
Misschien is onverzetbaar werk zelfs de enige manier. Dat werk hoeft ook niet per se onze job te zijn: werk is waar we goed in zijn en waar we ons desondanks onvermoeibaar in willen bijschaven. Door die vervulling is er om te beginnen psychische stevigheid – en die biedt wellicht nog het beste verweer tegen de waan van de eenvoudige oplossingen en tegen collectieve haat jegens een uit te roeien vijand. Dat maakt dan weer de toestand niet nog erger, wat op zich al een niet geringe prestatie is. Voorts is het eigen aan crisissen dat ze onvoorspelbaar zijn: soms zijn het de agenten van het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) die een sleutelrol spelen, soms zijn het groothandelaars, poetsvrouwen en dispatchers. Voor elk soort werk zullen er ooit minstens enkelen zijn van wie het talent de koers van de geschiedenis mee zal bepalen, en dan kan vakmanschap een wereld het verschil betekenen.
Maar fundamenteler is dat dat soort werk op zich de krachtigste zet is die leven op de dood verovert: elke minuut van bijschaven brengt het werkstuk dichter bij iets wat ook zonder ons betekenis heeft. Ook al valt de hemel op onze kop, het leven zal al voor minstens dat stuk de moeite geweest zijn. Il faut cultiver notre jardin, wist Candide, en in die tuin vallen werk en planeet samen.